Múa rối nước là loại hình nghệ thuật đặc sắc của văn hóa lúa nước.
Do tính đặc sắc, nên từ nghệ thuật mang yếu tố dân gian, múa rối
nước đã nhanh chóng trở thành nghệ thuật truyền thống, có thể sánh ngang với
tuồng, chèo là những bộ môn nghệ thuật có vị trí cao trong nền sân khấu dân tộc.
Múa rối có ở nhiều quốc gia trên thế giới, nhưng múa rối nước thì chỉ duy
nhất có ở Việt Nam. Nghệ thuật múa rối nước xuất hiện từ đời Lý (1010-1225).
Chứng cứ bằng văn tự đầu tiên ghi chép về múa rối nước Việt Nam mà chúng
ta đọc được là bia tháp Sùng Thiện Diên Linh, dựng năm 1121, trong đó có đoạn
viết: "Thả rùa vàng đội ba ngọn núi, trên mặt sóng dập dờn. Phơi mai vân để lộ
bốn chân, dưới dòng sông lờ lững, liếc mắt nhìn lên bờ, cúi xét bầu trời lồng
lộng. Trông vách dựng cheo leo, dạo nhạc thiều réo rắt. Cửa động mở ra thần tiên
xuất hiện. Ðều là dáng điệu thiên cung, há phải phong tư trần thế. Vươn tay nhỏ
dâng khúc Hồi phong, nhăn mày thúy ngợi ca vận tốt. Chim quý từng đàn ca múa,
thú lành từng đội xênh xang."
Múa rối nước là một sáng tạo độc đáo của cư dân vùng châu thổ sông Hồng,
được manh nha từ công cuộc chế ngự, cải tạo nước. Rối nước thường được diễn vào
những ngày nông nhàn, ngày xuân, trong các lễ hội. Thông qua các câu chuyện được
nghệ sỹ rối nước thể hiện, người xem sẽ cảm nhận được sắc thái của hội làng, gửi
gắm vào đó những mơ ước bình dị cho cuộc sống.
Giữa thiên nhiên thơ mộng, khán giả có cơ hội chiêm ngưỡng một loại hình
nghệ thuật trong đó có đất, nước, cây xanh, mây, gió, có lửa, có khói mờ vương
tỏa, có cả mái đình với những hàng ngói đỏ. Thật sự là một sự hòa hợp độc đáo
của nghệ thuật, thiên nhiên và con người.
Trước khi chính thức trở thành nghệ thuật sân khấu, múa rối nước là hoạt
động nằm trong các phường hội dân gian rải rác khắp thôn xóm, được "nuôi lớn"
bằng nhiệt huyết của người dân.
Ngâm bùn lội nước để làm nghệ thuật không phải là một công việc bình
thường thích thú với mọi người. Nếu không phải là người sống ân tình với nước
tới mức "Sống ngâm da, chết ngâm sương" như cư dân trồng lúa nước, thì khó có
được sự truyền cảm nồng nhiệt vào hành động của nhân vật rối nước.
Về sân khấu
Yếu tố độc đáo của rối nước là sử dụng mặt nước làm sân khấu để con rối
diễn trò, đóng kịch. Buồng trò rối nước (nhà rối hay thủy đình), được dựng lên
giữa ao, hồ với kiến trúc cân đối tượng trưng cho mái đình của vùng nông thôn
Việt Nam.
(Nguồn: Internet)
Tất cả buồng trò, sân khấu cùng trang bị cờ, quạt, voi, lọng, cổng
hàng mã đúng là một đình làng thu nhỏ lại với những mái uốn cong lung linh phản
chiếu trên mặt nước.
Sân khấu rối nước là khoảng trống trước mặt buồng trò, nó chỉ thực sự hoàn
chỉnh khi đã vào chương trình biểu diễn và cũng bắt đầu mất đi ngay khi chấm dứt
tiết mục cuối cùng.
Qua những tiết mục biểu diễn của nghệ thuật rối nước cổ truyền, những cảnh
sinh hoạt bình thường về đời sống, tập tục tinh thần và vật chất truyền đời của
người nông dân Việt Nam được thể hiện một cách rõ nét.
Về con rối
Quân rối nước chính là sản phẩm của nghệ thuật điêu khắc gỗ dân gian, vừa
giàu tính hiện thực, vừa mộc mạc, đằm thắm, trữ tình. Hình thù của con rối
thường tươi tắn, ngộ nghĩnh, tính hài và tính tượng trưng cao.
Nhân vật tiêu biểu nhất là chú Tễu, thân hình tròn trĩnh, nụ cười hóm hỉnh
lạc quan.
(Nguồn: sgtt)
Mở màn, chú Tễu xuất hiện vui vẻ, nghịch ngợm làm nhiệm vụ giáo đầu
dẫn chuyện.
Để làm được một con rối hoàn chỉnh, phải trải qua rất nhiều công đoạn từ
đục cốt đến trang trí và rất nhiều công đoạn mà người nghệ nhân không thể bỏ
qua.
Quân rối càng hoàn hảo, càng giúp cho kỹ xảo điều khiển nâng cao, khả năng
diễn đạt phong phú. Quân rối nước làm bằng gỗ tốt sẽ nặng và chìm và gỗ sung là
chất liệu thông dụng để tạc con rối.
Ở đây tài năng của nghệ nhân đã đem lại cho ta cái tươi mát, đôn hậu, hiền
dịu, niềm lạc quan yêu đời, yêu thiên nhiên, con người qua cái bình dị đơn sơ
được khuếch đại và nghệ thuật hóa.
Quân rối nước dù tạc liền một khối gỗ hay chắp lại đều có hai phần gắn
liền nhau đó là phần thân và phần đế. Phần thân là phần nổi lên mặt nước thể
hiện nhân vật, còn phần đế là phần chìm dưới mặt nước giữ cho rối nổi bên trên
và là nơi lắp máy điều khiển cho quân rối cử động.
Về kỹ thuật điểu khiển
Kỹ thuật điều khiển trong múa rối nước rất được coi trọng, tạo nên hành
động của quân rối nước trên sân khấu, đó chính là mấu chốt của nghệ thuật múa
rối.
(Nguồn: sgtt)
Quân rối đẹp mới chỉ có giá trị về mặt điêu khắc. Sự thành công của quân
rối nước chủ yếu trông vào sự cử động của thân hình, hành động làm trò đóng kịch
của nó.
Các nghệ nhân dân gian đã dựa vào kinh nghiệm và khả năng sáng tạo để làm
ra nhiều kiểu máy rối nước phong phú và đa dạng. Máy điều khiển được giấu trong
lòng nước, lợi dụng sức nước, tạo sự điều khiển từ xa, cống hiến cho người xem
nhiều bất ngờ kỳ diệu.
Nghệ nhân rối nước đứng trong buồng trò thao tác bằng cây sào hoặc giật
con rối bằng hệ thống dây. Phương thức nhờ nước để con rối hoạt động, nhờ nước
giấu đi bộ máy và cách điều khiển là sáng tạo tuyệt vời.
Nước làm cho con rối sinh động, làm cho chúng tươi tắn. Nước đã tham gia
cùng diễn với con rối như một nhận xét: "Nước cũng là một nhân vật của múa rối."
Mặt nước êm ả với đàn vịt bơi, trở nên thơ mộng trong làn khói huyền ảo khi bầy
tiên nữ giáng trần múa hát. Nhưng mặt nước cũng sôi động trong những trận chiến
lửa, những con rồng vây vàng xuất hiện.
Báo nước ngoài từng viết: "Con rối được điều khiển bằng sự khéo léo khó mà
tưởng tượng. Con rối như có phép thuật điều khiển." Đấy chính là sự tài tình, là
điều hấp dẫn và sáng tạo của nghệ thuật múa rối nước.
Về âm nhạc
Khởi thủy là biểu diễn trên sân khấu ngoài trời giữa ao hồ, nên rối nước
cần âm thanh mạnh để giữ tiết tấu và khuấy động không khí buổi diễn.
(Nguồn: sgtt)
Các phường
hội dân gian chuyên dùng bộ nhạc gõ dân tộc như trống cái, não bạt, mõ, pháo, tù
và ốc. Âm nhạc rối nước mang tính đại náo của hội hè, có tác dụng kích động mạnh
cả người diễn lẫn người xem.
Vốn là một nghệ thuật lấy động tác làm ngôn ngữ diễn đạt, rối nước gắn bó
với âm nhạc như nghệ thuật múa. Các nghệ nhân múa rối nước dựa theo tiết tấu
nhạc mà điều khiển con rối lúc khoan thai, lúc sôi động, giúp gắn kết các tiết
mục với nhau.
Người Pháp gọi môn nghệ thuật múa rối nước với những con rối duyên dáng là
"linh hồn của đồng ruộng Việt Nam" và đánh giá: "Với sáng tạo và khám phá, rối
nước đáng được xếp vào những hình thức quan trọng nhất của sân khấu múa rối"./.