30/12/2012
|
09:07:00
Nét đẹp gốm sứ trong Hoàng thành Thăng Long
Trong ngổn ngang phế tích khảo cổ học của công trình khai quật khảo cổ 18
Hoàng Diệu năm 2003, nghệ thuật đồ gốm của thời Đại La – Lý – Trần – Lê với
những cổ vật quý giá đã đem lại xúc động lớn cho giới khoa học và những người
yêu cổ vật.
Mảnh bệ tháp sứ trắng trang trí hình rồng (Hố B18) và mảnh bệ tháp sứ trang trí
hình tiên nữ (Apsara) (Hố B16) là minh chứng sinh động, cho thấy độ phát triển
rất cao của công nghệ sản xuất đồ sứ trắng thời Lý. Bằng chứng thuyết phục khác
là trong số đồ sứ trắng Lý tìm được trong Hoàng thành có những loại bát, đĩa,
nắp hộp, đài sen… bị méo hoặc cháy do quá lửa cho thấy nó được sản xuất tại chỗ.
Suy đoán này được khẳng định rõ khi tại các hố ở khu D đã phát hiện được hàng
nghìn mảnh bao nung gốm cùng nhiều loại con kê, dụng cụ thử men, đặc biệt là
những đồ gốm lớn bị sống men, như chiếc đĩa có đường kính miệng 39cm ở hố D5,
cho thấy khả năng có những lò sản xuất gốm thời Lý ở đâu đó quanh khu vực này.
Bằng chứng quan trọng về gốm men ngọc Lý là nhóm bát, đĩa trang trí hoa văn dây
hoa như kiểu gốm Tống và nhóm bát, đĩa khắc chìm hoa san mang phong cách Việt
đặc trưng. Đây là loại gốm có chất lượng cao, men phổ biến có màu xanh ngọc sắc
đậm, xương gốm trắng, mịn và có nhiều điểm khác biệt so với gốm thời Trần về kỹ
thuật tạo chân đế. Bằng chứng sản xuất tại chỗ của loại gốm này cũng được khẳng
định rõ qua những đồ gốm phế thải, đặc biệt là qua những mảnh khuôn in hoa cúc
dây phát hiện ở hố D6. Hoa văn trên khuôn in này có phong cách như hoa văn in
trên đĩa men ngọc tìm thấy trong lòng giếng thời Lý ở hố A10 và cả hai đều phản
ánh sự ảnh hưởng khá đậm phong cách hoa cúc dây của gốm Tống. Theo nhiều tư liệu
thì hoa cúc dây kiểu này là loại hoa văn kinh điển của gốm Tống Trung Quốc, có
niên đại từ 1090 đến 1096. Dựa vào bằng chứng tin cậy này ta có thể nhận diện
chân xác về gốm men ngọc thời Lý.
Phát hiện có ý nghĩa nhất về gốm thời Lý trong Hoàng thành Thăng Long là nhóm đồ
gốm men xanh lục (vert glazed). Đây là dòng gốm có màu men quyến rũ, hoa văn
trang trí đẹp với các đề tài hoa lá, trong đó có những đồ tinh xảo trang trí
hình rồng. Chiếc nắp hộp tìm thấy ở hố A9MR là một trongn hững tiêu bản đặc sắc,
cho thấy sự phát triển cao của gốm men xanh lục thời Lý. Nắp có đường kính
18,5cm, ở giữa rang trí nổi hình một con rồng uốn 18 khúc nằm trong vòng tròn,
xung quanh là dải văn mây hình khánh hay văn như ý, diềm ngoài cùng là dải hoa
văn chấm tròn nhỏ như kiểu nhũ đinh. Do được tạo nổi và đan xen là các lỗ tròn
trổ thủng, nên men dồn đọng không đều và tạo nên những mảng màu đậm nhạt khác
nhau trông rất sinh động. Sự tinh mỹ và phong cách thể hiện hình rồng trên nắp
hộp này giống như hình rồng chạm trên đồ đá tròn trang trí trên tháp Chương Sơn
(Hà Nam) có niên đại Lý.
Gốm thời Lý thường thanh thoát, trang nhã trong hình khối nhưng lại rất cầu kỳ,
tinh mỹ trong từng đường nét hoa văn trang trí. Đồ án trang trí phổ biến là hoa
sen, hoa cúc hay hình rồng, tiên nữ và văn như ý…Các đề tài này mang đậm yếu tố
Phật giáo và một số bộc lộ ảnh hưởng khá nhuần nhuyễn đến mức tinh tế nghệ thuật
gốm thời Tống. Nhưng bên cạnh đó, nhiều mẫu hình, nhiều kiểu dáng, đặc biệt là
cách trang trí diềm văn cánh sen đắp nổi hay diềm văn vòng tròn nhỏ mà ta gặp
phổ biến trên đất nhiều đồ gốm Lý lại cho thấy rõ thêm truyền thống rất riêng
biệt của gốm Việt Nam. Truyền thống riêng biệt ấy được kết tinh và thể hiện rõ
qua đồ gốm hoa nâu vốn từng được coi là sản phẩm độc đáo và đặc sắc nhất của gốm
Việt Nam. Gốm hoa nâu trong Hoàng thành thường có chất lượng cao, đặc biệt là
ngoài các loại vò, chậu, thạp trang trí hoa sen, dây lá, ở đây còn tìm thấy
nhiều loại thạp lớn trang trí hình rồng. Bên cạnh đó còn có nhiều loại nắp hộp
hay bát, đĩa trang trí rồng, hoa se dây theo lối “nền tô men nâu, hoa văn men
trắng” với đường nét chạm khắc uốn lượn mềm mại, tinh xao, bộc lộ vẻ đẹp sang
trọng, quý phái. Đây có thể là những đồ ngự dụng trong Hoàng thành cung.
Ngoài đồ gốm hoa nâu, thời Lý còn sản xuất nhiều loại gốm cao cấp khác như gốm
men trắng, gốm men xanh lục, gốm men xanh ngọc, đặc biệt là loại gốm men vàng.
Phát hiện giá trị này sẽ rất hữu ích cho việc nghiên cứu về gốm thời Lý, đặc
biệt là những đồ gốm dùng trong Hoàng cung do lò Thăng Long sản xuất. Điều này
rất quan trọng bởi từ trước đến nay vấn đề gốm thời lý và nguồn gốc lò sản xuất
thời kỳ này vẫn là những câu hỏi lớn đối với các nhà khoa học trong và ngoài
nước. Cũng từ phát hiện mới này, hiện nay chngs ta đã có thể biết rằng ngoài đồ
gốm hoa nâu, thời Lý còn sản xuất nhiều loại gốm coa cấp khác như gốm men trắng,
gốm men xanh lục, gốm men xanh ngọc, đặc biệt là loại gốm men vàng. Gốm men vàng
là phát hiện rất mới mẻ. Nhiều nhà khoa học nghĩ rằng gốm men vàng chỉ có thời
Lê, sau là thời Nguyễn. Loại men đó thường thấy trên các vật liệu kiến trúc như
ngói hoàng lưu ly (ngói men màu vàng) lợp trên mái các cung điện. Nhưng cuộc
khai quật này lại tìm thấy gốm men vàng là đồ gia dụng được tạo dáng đẹp, hoa
văn trang trí cực kỳ tinh xảo và nhiều khả năng đây cũng là đồ ngự dụng.
Nét mới riêng biệt và rất đáng lưu ý về gốm thời Trần là sự xuất hiện dòng gốm
hoa lam. Loại gốm này được tìm thấy khá nhiều trong các hố khai quật và phổ biến
là bát, đĩa vẽ cành hoa cúc màu nâu sắt và xanh cobalt giống như những đồ gốm đã
được xuất khẩu sang Đông Nam Á, Trung Đông và Nhật Bản vào khoảng giữa thế kỷ
XIV. Đáng lưu ý là tại các hố ở khu D đã tìm thấy chồng đĩa lớn vẽ cành hoa cúc
cùng nhiều chồng dính của loại gốm men độc sắc trang trí văn mây hình khánh,
chim phượng và hoa lá. Tư liệu này góp phần khẩng định thêm rằng, ngoài những
dấu hiệu về lò gốm thời Lý nói trên khả năng ở đây còn có những lò gốm thời
Trần.
Đồ gốm sứ thời Lê được tìm tại các hố khai quật có số lượng lớn, nhưng tập trung
nhiều nhất là ở khu vực ven triền sông cổ nằm giữa khu A và B. Tại dải gốm ven
sông khu A chúng tôi tìm thấy nhiều loại gốm hoa lam cao cấp, có hình dáng và
hoa văn tương tự như những đồ gốm của tàu đắm Hội An, ví dụ như loại bát vẽ rồng
4 móng, dưới đáy khắc chữ Trù (bếp), giữa lòng viết chữ Kính. Phát hiện có ý
nghĩa này cho phép một lần nữa khẳng định về sự góp mặt quan trọng của gốm Thăng
Long trong mối giao lưu kinh tế, văn hóa với quốc tế trong lịch sử.
Một phát hiện khác đem lại sự cảm phục của giới chuyên môn và những người say mê
cổ vật ngoạn là loại gốm hoa lam cao cấp và gốm trắng mỏng trang trí hình rồng
có chân 5 móng (cũng có loại rồng có 4 móng), giữa lòng ghi chữ Quan hay chữ
Kính. Nghiên cứu so sánh với gốm Hải Dương, Kim Lan, có thể khẳng định rằng đây
là những sản phẩm của lò quan Thăng Long.
Gốm trắng mỏng Thăng Long chủ yếu là các loại bát, đĩa cỡ nhỏ, thành trong in
nổi hình rồng chân có 5 móng, giữa lòng in chữ Quan. Loại gốm trắng mỏng này
chưa từng tìm được ở đâu ngoài khu lăng mộ vua nhà Lê ở Lam Kinh (Thanh Hóa).
Bên cạnh loại gốm trang trí rồng, ở Thăng Long còn có loại gốm trắng trang trí
văn in hoa cúc dây hay vẽ chỉ lam, giữa lòng cũng in nổi hay viết lam chữ Quan.
Trong số lượng phong phú các loại hình, vò men trắng cũng có khá nhiều tiêu bản
dưới đáy viết chữ Quan bằng màu son nâu. Sự tinh mỹ đến mức ngạc nhiêu của loại
gốm này cùng với việc trang trí các đồ án mang tính biểu trưng của vương quyền
(rồng 5 móng và chim phượng) cho thấy rõ đây là những đồ ngự dụng trong Hoàng
cung.
Nhận định trên được củng cố thêm khi ở đây, chúng tôi tìm thấy nhiều đồ gốm sứ
có ghi chữ Hán “Trường Lạc” hay “Trường Lạc khố” (ảnh 23). Theo ghi chép của sử
cũ thì Trường Lạc là cung của bà Trường Lạc Thánh Từ Hoàng hậu Nguyễn Thị Hằng
vợ của vua Lê Thánh Tông (1460 – 1497). Như vậy, những đồ sứ này được hiểu đó là
những vật dụng của cung Trường Lạc.
Vị trí của cuộc khai quật tại 18 Hoàng Diệu với các dấu tích nền móng kiến trúc
đã được giới chuyên môn xác định là một bộ phận của Hoàng thành Thăng Long thời
Lý, Trần, Lê nằm phía tây điện Kính Thiên.
Kết luận quan trọng này có ý nghĩa rất lớn, cho phép khẳng định rằng những đồ
gốm tìm được ở đây là những vật dụng dùng trong Hoàng cung Thăng Long, cùng với
bằng chứng về việc sản xuất tại chỗ của những đồ gốm sứ cao cấp, có thể nghĩ
rằng ngay từ thời Lý, Thăng Long đã có lò quan chuyên sản xuất gốm phục vụ cung
đình. Những lò gốm ấy tiếp tục hoạt động kéo dài cho đến thời Lê và sản xuất
nhiều loại hình gốm sứ cao cấp, hoa văn trang trí tinh xảo.
Hơn nữa, những đồ gốm sứ thời Lê Sơ trang trí rồng 5 móng, lòng ghi chữ Quan hay
chữ Kính. Như vậy có thể tạm kết luận rằng: việc tìm thấy những đồ ngự dụng
trong khu vực khai quật không những cung cấp nguồn tư liệu quan trọng cho việc
nghiên cứu về gốm Thăng Long và gốm dùng trong Hoàng Cung Thăng Long, mà còn góp
thêm bằng chứng tin cậy để củng cố ý kiến cho rằng: các dấu tích kiến trúc lớn ở
đây là những cung, điện của trung tâm Hoàng Thành Thăng Long thời Lý - Trần –
Lê./.
(Cẩm nang tri thức Thăng Long/Vietnam+)