31/03/2010
|
14:59:00
Nghệ nhân Hà thành và những bức tranh nổi trên đồng
|
Nghệ nhân thúc đồng Lê Văn Phú đang thúc nổi một tác phẩm trên đồng. (Ảnh: TT&VH) |
Năm 1985, ở Hà thành nói riêng và Việt Nam nói chung xuất hiện một nghề thủ công
mới: nghề "thúc đồng" nổi (sử dụng chạm, búa và nhiệt để thực hiện các thao tác
nhằm thúc nổi từ mặt sau nguyên liệu, tạo ra những tác phẩm nghệ thuật theo ý
tưởng của nghệ nhân).
Người nghĩ ra và truyền lại nghề cho con mình là nghệ nhân Lê Văn Phú. Với những
đóng góp của mình cho sự gìn giữ, phát huy, làm giàu thêm nghệ thuật dân gian
truyền thống Việt Nam ở mảng tranh đồng thúc nổi, năm 1998 ông là người duy nhất
được thành phố Hà Nội công nhận là nghệ nhân ở lĩnh vực này.
Từ thợ vẽ đến thợ thúc đồng
Nghệ nhân Lê Văn Phú sinh ra trong một gia đình có truyền thống làm nghề chạm
bạc.
Năm 11 tuổi ông đã "ngồi gõ bạc" cùng cha. Tiếc là thời điểm đó cái nghề được
cho là "xa xỉ" này không được phép tồn tại nữa. Ông quay qua học vẽ tư với các
họa sĩ Mạnh Quỳnh, Phạm Viết Song và thu nạp những kiến thức về hội họa từ họ.
Tất cả những bức chân dung của ông, vợ ông treo trong nhà hay những bức vẽ lưu
giữ trong cuốn album gia đình đều là do ông vẽ, vẽ mà như chụp.
Từ học vẽ, ông tự nhận ra rằng hội họa thì rất khái quát, ước lệ, còn nghề chạm
bạc chỉ là nghề khoe sự tỉ mỉ chứ nội dung hay bố cục chẳng mấy ai quan tâm.
Thậm chí, ông Phú cho rằng đến bây giờ mỹ nghệ của chúng ta vẫn chưa thoát ra
khỏi nhược điểm này nên hầu hết các tác phẩm đều rất khô cứng và thiếu bố cục.
Theo ông, điều này là do các nghệ nhân thiếu kiến thức, thiếu cái nhìn của hội
họa.
Ông lấy bình luận về đêm chung kết Cuộc thi pháo hoa Đà Nẵng 2010 diễn ra vào
tối hôm 28/3 vừa qua chứng minh cho quan điểm của mình: "Với đội Nhật Bản, Việt
Nam thì trên bầu trời lúc nào cùng có pháo hoa. Tưởng như thế là hay, nhưng
nhầm, nhầm to".
Ông nói: "Bắn pháo hoa là cả một nghệ thuật, nó không khác gì nghề thúc đồng của
tôi cả. Nghệ thuật cũng phải có lúc thăng lúc trầm, lúc to lúc nhỏ, lúc dày, lúc
thưa và thậm chí có lúc phải lắng đi. Đội Pháp phối hợp với âm nhạc chỉ "bắn
tỉa" cũng đoạt giải Nhất là minh chứng cho điều đó."
Từ tranh cổ cho đến tranh hiện đại qua ghi nhận của ông Phú đều là đề tài để cho
ông thúc thành một dạng tác phẩm mới trên cái gốc vốn có của nó và không cái nào
giống cái nào.
Ông giải thích: "Vì tôi làm thủ công nên mỗi lần làm tôi lại có một nhận thức
mới, phong cách mới thoát ra ngoài bản vẽ gốc. Vì vậy, những mẫu tranh tôi lọt
ra thị trường thì đố ai nhái lại được. Nhất là ở cách thúc "hàm ếch" tạo đổ nổi
như đắp vào mặt phẳng chứ không nghĩ là được thúc từ mặt sau lên."
Nếu như thợ làm tranh đồng khác trước khi làm tranh thường dán mẫu lên đồng, đi
công tua để tránh lạc chạm, dẫn đến mất lối khi thao tác thì ông Phú chỉ can cho
có hình hài rồi thực hiện thúc từ mặt trái trên đồng lá mỏng chỉ 4 "rem".
Ông cho biết, tài năng của người thợ thúc đồng còn được thể hiện qua độ dày mỏng
của lá đồng anh ta thúc. Nếu thúc đồng dày, từ 8 rem trở lên chẳng hạn, đường
nét sẽ không sắc, các chỉ tiết dễ bị chùn, tròn làm "chết cứng" tác phẩm.
Đặc biệt, ông không cần sự giống nhau giữa mẫu với tác phẩm mà chỉ cần sự sống
động và bố cục chặt chẽ. Cái sống, động và chặt chẽ trong bố cục tác phẩm sẽ tạo
đời sống trong chính cái mà ông thể hiện.
Ông giải thích: "Cũng một gian nhà với chừng ấy đồ đạc nhưng với người này sắp
xếp có thể nó gọn gàng hơn, đẹp đẽ hơn. Nhưng với người khác có khi lại lộn xộn
hơn, bề bộn hơn".
Ông quan niệm: "Sống thôi chưa đủ đối với một tác phẩm nghệ thuật mà còn phải
động nữa. Muốn thể hiện được nó tôi đã phải vận dụng triệt để kiến thức hội họa,
thứ hai là phải có tâm hồn, thứ ba là phải có cảm hứng với việc mình đang làm".
Để làm nên những tác phẩm như vậy, ít ai biết được rằng đồ nghề của ông Phú chỉ
là những bu lông, ốc vít, trục xe đạp, cần gương xe máy, mũi khoan bê tông do
chính ông chế tác, chỉnh sửa.
Trong bộ đồ nghề có một không hai này có những bu lông, ốc vít, đã "tòe hoa"
dưới tay búa gần 30 năm kinh nghiệm, theo ông đi thúc đồng ở tất cả các triển
lãm, hội chợ và thậm chí là xuất ngoại.
Ông kể: "Lần tôi sang Nhật, họ hỏi đồ nghề tôi đâu, tôi mở cho họ xem thì họ lấy
làm lạ lắm. Đặc biệt, khi tôi dùng những cái "vớ vẩn" ấy thực hiện thúc đồng, có
người Nhật đã thốt lên: Từ những dụng cụ "lạ lẫm, kỳ quặc" này mà ông tạo ra
được những tác phẩm làm đẹp cho đời thì thật là tài tình."
Cái đẹp và nghệ nhân
Ông Phú quan niệm: "Với tôi, cái đẹp là bằng 0. Thợ giỏi thua nghệ nhân ở chỗ,
anh làm gần đẹp rồi thì anh thôi. Hoặc khi anh đã làm đẹp rồi mà chính anh không
biết đó là đẹp, đã đẹp rồi tiếp tục làm thì tất sẽ trở thành xấu. Tóm lại, nghệ
thuật là sự cân bằng, đừng "âm thịnh dương suy" hay "dương suy âm thịnh" thì mới
đẹp."
Để có được "điểm 0" (cái đẹp) ông giải quyết theo kiểu ngành y, không thể làm
bừa mà cần phải khám, chẩn đoán, kê đơn, bốc thuốc.
Muốn thúc ra một tác phẩm đẹp, phải biết được "tính nết" của đồng, biết được nó
cần bao nhiêu nhiệt, gõ như thế nào thì không thủng và làm phải rất nhanh để đạt
được sự phóng khoáng trong cái tĩnh tuyệt đối, thậm chí là "lên đồng" với từng
động tác của mình.
Giống như người đá bóng chuyên nghiệp, nếu cầu thủ cần chuyền bóng cho đồng đội,
xa gần như thế nào thì đôi chân anh ta cần phải có cảm giác bóng tốt, thì với
người thợ thúc đồng cũng cần tìm cho ra cảm giác ấy ở đôi tay qua mỗi lần xuống
búa.
Theo ông Phú, đội ngũ nghệ nhân nếu không trau dồi, bồi dưỡng thì có thể nghề sẽ
không mất, nhưng tinh hoa sẽ mất.
Đến giờ, kinh tế gia đình nghệ nhân Lê Văn Phú
cũng chỉ "thường thường bậc trung". Đã có lần, vợ ông phát cáu chỉ vì ông không
những không chịu bán tác phẩm mà còn để truyền nghề cho con trai.
Ông an ủi vợ cũng là động viên con trai: Đời con, đời cháu có thể vẫn nghèo nếu
theo nghề này, hoặc chẳng theo nghề này. Con chúng ta đang như cây gỗ quý, mọc
lên tuy không phải giữa rừng nguyên sinh nhưng nó sẽ thay cha nó - người đang
"xếp hàng về với tổ tiên" gìn giữ và phát huy.
Ông tin rằng khi nào đất nước Việt Nam giàu mạnh
như các nước khác về kinh tế thì không chỉ nghề thúc đồng mà với các ngành nghề
thủ công khác ắt sẽ được phục hưng, phát triển./.
(TT&VH/Vietnam+)