13/02/2010
|
08:29:00
Những con Hổ trên mặt trống đồng Đông Sơn
|
Ảnh minh họa. (Nguồn: Internet) |
Thời gian qua, dư luận xôn xao về hình tượng ba cặp hổ xuất hiện trên băng trang
trí mặt của một chiếc trống đồng trong bộ sưu tập quý giá của gia đình nhà sưu tầm Dương Phú Hiến và Phạm Thị Loan.
Bộ sưu tập nói trên, gồm những thanh kiếm
cổ và năm trống đồng Đông Sơn, vừa được giới thiệu cuộc trưng bày
chuyên đề tại Bảo tàng Lịch sử Quân sự nhân dịp 80 năm ngày thành lập
Đảng và Tết Canh Dần.
Hình tượng cọp, hổ đã từng xuất hiện nhiều trong nghệ thuật Đông Sơn, chứ
không phải lần đầu trên mặt trống của bộ sưu tập của ông Dương Phú Hiến.
Hình tượng cọp, hổ đã từng xuất hiện nhiều trong nghệ thuật Đông Sơn,
nhưng việc đưa hình tượng hổ lên mặt trống, đan xen giữa những cánh
chim Lạc mỏ
dài quả là điều hiếm thấy trong nghệ thuật trang trí trống đồng.
Từ lâu, các học giả trên thế giới đã nhắc đến hình tượng hổ săn hươu và
người săn hổ trên mặt và tang những trống đồng Đông Sơn lưu lạc đến tận vùng
Kur, Sangeang ở miền đông Indonesia.
Trên mặt trống Kur, hổ mình vằn đang đuổi theo một con hươu, trong khi
chính nó là mục tiêu của một người cầm cung đang ngắm bắn. Trên tang chiếc trống
này, một hổ mình vằn khác cũng đang trong tư thế đuổi theo một con hươu sừng.
Trống Sangeang trình diễn trên phần tang trống cảnh một người tay phải cầm
khiên, tay trái cầm kiếm dạng “tước” (đốc tay cầm hình khuyên tròn) đang trong
tư thế đánh nhau với một con hổ chồm lên đứng bằng hai chân sau. Một con chó
đứng sau hình người cũng đang chồm lên sủa hỗ trợ cho chủ nhân đánh hổ.
Kiểu cách những con hổ như vậy còn xuất hiện ở trên thân một chiếc bình
trang trí hoa văn Đông Sơn hiện trưng bày tại phần Việt Nam của Bảo tàng Guimet
(Pháp). Tại phần vai rộng của chiếc bình này có một băng hoa văn thể hiện cảnh
những con hổ tương tự nhởn nhơ bên cạnh đàn hươu nai.
Những trống có hình hổ kể trên đều thuộc loại trống Đông Sơn muộn (từ
khoảng thế kỷ 2 trước Công nguyên về sau), khi đã xuất hiện tượng cóc. Chiếc
trống có hình hổ của gia đình Dương Phú Hiến thay cho vị trí bốn tượng cóc là
bốn con ốc vặn đang trong tư thế bò chổng phần đít nhọn lên trời. Các đồ án hoa
văn được tạo bằng cách khắc chìm trên khuôn, vì vậy hình chim, hổ, đường tròn...
đều nổi.
Trên mặt trống, băng chim mỏ dài bay đan xen ba khoảng trống, mỗi khoảng
có hai con hổ chụm đuôi vào nhau, quay đầu ra hai phía, ở giữa là ba vòng tròn
có chấm ở giữa. Chi tiết có một con hổ quay ngược đầu với hướng truyền thống của
đàn chim (ngược chiều kim đồng hồ) phản ánh sự phá vỡ quy chuẩn trang trí Đông
Sơn.
Hiện tượng này chỉ xuất hiện ở giai đoạn muộn. Hình hổ khá rõ ràng, một
con quay đầu lại. Mắt hổ được thể hiện bằng hình tròn có chấm ở giữa, trên thân
có các chấm nhỏ tạo thành đường vằn ngang thân. Bên trong vành chim hổ này là
một vành trang trí cảnh lễ hội mùa lúa. Ở những trống muộn như chiếc trống này
thì hình cách điệu chỉ còn cho thấy rõ một ngôi nhà sàn mái cong. Phần tang
trống hoa văn rất mờ, nhưng đủ cho thấy những chiếc thuyền độc mộc và hình bò có
u ở lưng.
Trên phần riềm chân trống có những hoa văn đúc nổi hình chim, cây thuộc họ
cau dừa và đáng nói nhất là hình “cây vũ trụ” - một đồ án trang trí khẳng định
niên đại Đông Sơn muộn của chiếc trống này (khoảng trước sau Công nguyên). Chiếc
trống bị hỏng khá nhiều, nhưng những đồ án trang trí còn có thể nhận ra được cho
thấy đây là một chiếc trống chứa đựng khá nhiều thông tin khoa học quan trọng.
Ngoài những hình hổ trang trí trên mặt phẳng, người Đông Sơn còn thể hiện
hình tượng hổ thông qua việc tạo ra những khối tượng kim loại. Ngay ở vùng đất
tổ Hùng Vương, các nhà khảo cổ học đã từng phát hiện chiếc thạp đồng Đông Sơn
nổi tiếng tại khu mộ Vạn Thắng, trên nắp thạp hiển hiện bốn khối tượng hổ đang
cắp con mồi rất sinh động.
Ở chuôi một thanh kiếm đồng Đông Sơn khai quật ở vùng miền núi Nghệ An -
Thanh Hóa mà Gallery Hioco (Paris) đã sưu tầm được cũng có một bức tượng hổ
trong tư thế đang rón rén lại gần con mồi.
Tại một địa điểm khảo cổ khác thuộc tỉnh Bắc Ninh có tên là Lãng Ngâm
(huyện Gia Bình), các nhà khảo cổ học cũng đã phát hiện nhiều tấm đồng trổ thủng
mang hình hươu và hổ.
Sự xuất hiện hình ảnh loài cọp, hổ trong nghệ thuật Đông Sơn có liên quan
đến quan niệm tôn thờ sức mạnh và sự nguy hiểm của loài vật này. Sự tôn thờ này
tồn tại khá đậm nét trong số các bộ lạc và tiểu quốc người Ba Thục và người Việt
ở vùng đất Dạ Lang, Tây Âu, Âu Lạc.
Trong thời Hán việc tôn thờ loài hổ trở thành một quan niệm ổn định về “
Tứ Linh thú” thể hiện trên gương và các đồ đồng lễ nghi khác: Rồng, Hổ, Quy,
Tước mà sau này quen gọi là Long Ly Quy Phượng . Rồng (thanh long) đại diện cho
quyền lực và thần linh ở phía Đông, Hổ (bạch hổ) cho phía Tây, Chim Công (chu
tước) cho phía bắc và Rùa (kim quy) cho phía Nam.
Rà lại khối tư liệu xương cốt thu được trong các cuộc khai quật khảo cổ
học, các nhà khoa học nhận thấy những răng nanh hổ thường được cư dân văn hóa Hòa Bình
sống cách chúng ta hàng vài chục ngàn năm đã để lại trong tầng văn hóa hang
động. Hiện chưa thể khẳng định đó là răng thờ cúng hay là sản phẩm vứt lại sau
bữa ăn.
Hình ảnh, có thể của một con hổ, đã được phát hiện trên một phiến đá mềm nằm
trong tầng văn hóa gần 20.000 năm trước ở hang Xóm Trại. Cư dân thuộc văn hóa
Hòa Bình đã rạch lên phiến đá này những đường khắc ngoệch ngoạc mang dáng hình
giống một con hổ. Nhưng dấu tích hổ dường như ít hơn trong các làng xóm trồng
lúa thời tiền sử.
Rõ ràng hổ không bao giờ là đối tượng săn bắt lấy thịt làm thức ăn của các
cư dân tiền sử mà trái lại với sự phát triển của những làng xóm nông nghiệp định
cư, hổ dần trở thành con vật huyền thoại được đề phòng và tôn thờ.
Việc tồn tại dai dẳng tục thờ thần Bạch Hổ (Ông Ba Mươi) trong người Việt
cũng như nhiều dân tộc sống ở miền núi phía bắc nước ta một mặt phản ánh tín
ngưỡng nguyên thủy từ rất xa xưa, đồng thời phản ánh tàn dư tôn sùng loài vật
này gắn với sự phát triển của Đạo Giáo vốn xuất hiện ở Việt Nam chậm nhất là vào
khoảng đầu công nguyên./.
Nguyễn Việt-Phạm Vũ Sơn (Vietnam+)