30/06/2010
|
16:32:00
Phạm Trần Canh - Người hồi sinh nón quai thao
|
Nghệ nhân Phạm Trần Canh năm nay đã 82 tuổi, khi là đứa bé để chỏm ông đã biết đan nón. |
Cũng như bao người dân chất phác ở làng Chuông thuộc đất Thanh Oai (Hà Nội),
nghệ nhân Phạm Trần Canh gắn cuộc đời mình với nón, ông sinh ra đã thấy nón, lớn
lên cùng nón.
Sau những tháng ngày cầm súng chiến đấu, khi thân thể không còn lành lặn
ông lại trở về với nón. Và chính ông là người hồi sinh lại nón thúng quai thao
tưởng như đã thất truyền sau 50 năm.
Làm nón cũng tự nhiên như hơi thở
Làng Chuông là một vùng bán sơn địa, bên phía đông là rìa sông Hồng, bên
phía tây dãy núi Trường Sơn từ Hòa Bình vào Thanh Hóa. Ruộng đồng ít, vài nhân
khẩu mới có một sào ruộng cho nên nghề nón chính là nguồn sống của người dân.
Nghệ nhân Phạm Trần Canh năm nay đã 82 tuổi, khi là đứa bé để chỏm ông đã
biết đan nón rồi. Bà nội ông, cha mẹ ông vốn sống bằng nghề đan nón. Ông bảo,
nghề này với nguời làng Chuông tự nhiên như hơi thở, ông bà làm, cha mẹ làm, con
cháu làm theo, nhìn nhau mà làm. So với vật giá, công người làm nón không cao,
người giỏi nghề nhất như ông một tháng cũng chỉ thu hoạch được 600.000-700.000
đồng. Nhưng nhà nào cũng biết làm, từ cụ già 90 tuổi đến em bé 10 tuổi, người
làm chính được năm, sáu trăm, người phụ cũng được hai trăm ngàn, dồn lại “năng
nhặt chặt bị” cũng nâng cao được đời sống.
Tháng 4/1946 ông Canh vào bộ đội. Đầu năm 1951, quân ta giải phóng Đông
Khê, thực dân Pháp thua ở biên giới dạt quân về đồng bằng, chúng lùng sục bộ đội
phân tán trong vùng địch. Ông là trinh sát ở trong dân, tìm cách thâm nhập các
bốt nắm tình hình vẽ sơ đồ. Bị lộ, ông hai lần bị địch bắt. Bị địch tra tấn dã
man nhưng ông vẫn giữ được bí mật cơ sở kháng chiến trong lòng địch. Cả hai lần,
ông đã cùng anh em phá nhà tù ở Căng 41 (thị xã Hà Đông) và bốt Tía để trở về
kháng chiến. Năm 1952 ông bị thương trong trận đánh giải phóng Phú Xuyên.
Trở thành thương binh hạng hai, ông trở về tham gia công tác ở địa phương,
lúc thì làm chủ nhiệm Hợp tác xã thủ công, lúc thì phó Bí thư Đảng ủy, huy động
toàn lực vào kháng chiến chống Mỹ. Ông được Nhà nước tặng Huân chương Giải phóng
hạng Ba, huy hiệu 46 tuổi Đảng, huy hiệu chiến sĩ cách mạng bị địch bắt tù đầy.
Nghỉ công tác, ông lại trở về với nón…
Tìm lại nón thúng quai thao
Nguyên liệu làm nón chỉ có ba thứ chính là lá cọ, tre nứa làm khung và sợi
cước nilon, ngày xưa khi chưa có cước, các cụ khâu bằng sợi móc lột từ cây
giang.
Có hai thứ lá, lá già của cây lá cọ từ Phú Thọ đưa về, thứ hai là lá trắng
đưa từ Kỳ Anh, Hà Tĩnh ra. Ngày xưa làng Chuông chỉ dùng lá già, còn lá trắng
mới xuất hiện từ 50 năm nay, từ khi nón trắng phát sinh từ Huế trở nên thông
dụng. Lá trắng nhẹ đẹp, hợp với tuổi thanh thiếu nữ nhưng nhanh hỏng. Nón lá già
cổ truyền người đứng tuổi hay đội, bền, riêng nón quai thao chỉ làm bằng lá già.
Khi ông lên vài tuổi đã thấy bà nội làm nón quai thao. Trong làng, các bà
hay đi rước đình, rước kiệu hội làng hay vào các đền miếu đều đội nón quai thao.
Sau hai cuộc kháng chiến nón quai thao mất đi vì không ai dùng nữa.
Năm 1997, một đoàn văn công trong đó có cả khách nước ngoài đi tìm nón
quai thao, sau khi đã đi nhiều tỉnh, từ Hà Tĩnh trở ra, không ai nhận làm nón.
Họ đến làng Chuông đặt vấn đề với xã, xã cũng lắc đầu bởi từ năm 1946, đã 50 năm
đã không còn làm nón quai thao, các cụ già làm nón xưa kia cũng không còn.
Biết chuyện, ông đứng ra nhận làm nón dù chưa biết có làm được không, ông
nghĩ, trước kia mình có biết bắn súng đâu mà sao vào bộ đội cũng biết bắn, khó
mấy cũng làm được.
Ông cố hình dung lại những ngày còn nhỏ phục vụ cho bà nội làm nón như thế
nào, nhưng khi bắt tay vào làm, khuôn mẫu không còn nữa, ông phải đi tìm lại. Dù
chỉ còn một chân nhưng ngày ngày ông vẫn dùng chiếc xe babetta rong ruổi hết
tỉnh nọ đến tỉnh kia để tìm mẫu nón. Cuối cùng ông nhờ được một bà cụ ở chợ Đồng
Xuân, bà tìm được một chiếc nón mẫu mà một ngôi chùa ở Hà Nội còn giữ được. Trở
về nhà, ông tháo tung chiếc nón ra nghiên cứu xem đường kim mũi chỉ như thế nào,
nón có bao nhiêu vòng, có mấy lớp lá. Vậy là ông phục chế lại được nón quai thao
tưởng chừng đã thất truyền.
Làm nón quai thao có sáu công đoạn, thứ nhất là công đoạn làm lá rất công
phu gọi là “nuột." Cây cọ ở Phú Thọ mỗi tháng chỉ có một cái búp xanh biếc, cắt
cái đó phơi ba nắng mùa Hè thì nó biến màu xanh thành màu trắng. Sau đó cho vào
hun trong lò sấy đốt diêm huỳnh cho lá trắng mỏng và trong hơn, rồi mang ra đốt
lưỡi cày gang lên, ở dưới đốt lửa, ở trên dùng một bọc giẻ là từng lá cho phẳng.
Đây là công đoạn khó nhất, nếu mà làm vụng lá sẽ cháy, không trắng và cái nón
mất giá trị.
Công đoạn hai là cho vòng vào khuôn gọi là “vốt” vòng. Công đoạn ba là
dùng lá lợp lên thành nón. Công đoạn bốn là khâu, dân làng Chuông gọi là thắt
nón. Công đoạn năm là khi nón khâu xong đổ ra khuôn là công đoạn “nức cạp” và
cuối cùng là trang trí nón.
Mang nón đi triển lãm ở Đức, Tiệp
Sau một thời gian, khách sạn Liên Hoa ở Hà Nội đến đặt hai chiếc nón đường
kính 2m để triển lãm hai nước ở Đức và Tiệp Khắc. Đường kính nón 2m thì chu vi
phải 7m, nhờ một số người hỗ trợ, hai ông bà làm hai cái nón hết một tháng mới
hoàn thành. Để có lá làm nón, ông yêu cầu chở rất nhiều lá từ Phú Thọ, mỗi tấm
lá chỉ chọn được hơn chục ngọn dài nhất vì đường kính 2m nên mỗi bên mái nón
phải có lá dài mét hai trở lên.
Sau khi được mang đi triển lãm thủ công nghiệp ở các nước, ngoài tiền công
làm nón, khách sạn biếu ông thêm một triệu đồng. Ông nghĩ thầm, đấy là cái lộc
của quê hương, quê có nghề thì mình mới làm được, mình là một đảng viên, lại là
người lính nên ông ủng hộ số tiền ấy cho nhà mẫu giáo ở làng, một số tiền không
nhỏ với ông lúc bấy giờ.
Với cái nghiệp của làng, ông luôn giữ niềm lạc quan bởi ông nghĩ Việt Nam
trước kia có hơn 20 triệu người, giờ lên gần 100 triệu, dù cuộc sống hiện đại,
nhưng người dùng nón vẫn nhiều. Những người lao động nông nghiệp, lao động ngoài
trời vẫn đội nón nên cái nón vẫn bán chạy. Bây giờ không chỉ làng Chuông mà khắp
huyện, làng nào cũng có nhà làm nón, làm bao nhiêu cũng bán hết. Đấy là niệm
hạnh phúc của riêng ông, và của cả dân làng Chuông nữa./.
Thảo Vy (TT&VH/Vietnam+)