Đền Và tọa lạc tại thôn Vân Gia, xã Trung Hưng (nay là phường Trung Hưng), thị xã Sơn Tây, Hà Nội, đã được công nhận là “Di tích lịch sử văn hóa” cấp quốc gia năm 1964.
 
Đền Và thờ đức Thánh Tản Viên (Sơn Tinh), vị thánh đứng đầu trong Tứ  Bất tử của tín ngưỡng dân gian Việt Nam (Tứ vị Thánh bất tử là Thánh Tản Viên, Thánh mẫu Liễu Hạnh, Thánh Gióng, Thánh Chử Đồng Tử).
 
Hàng năm, lễ hội Đền Và được tổ chức vào mùa xuân và mùa thu.
 
Đền Và
 
Lịch sử
 
Đền Và là nơi phụng thờ đức Thánh Tản Viên (Sơn Tinh), đứng đầu trong Tứ Bất tử và là "Thượng đẳng tối linh thần", "Đệ nhất phúc thần", "Nam thiên thần tổ" "là người anh hùng văn hóa sáng tạo trong tư duy nông nghiệp, người anh hùng trị thuỷ, chống giặc, biểu tượng của khối đoàn kết bộ tộc, khi chết Tản Viên là phúc thần trừ tai họa cho dân".
 
Theo truyền thuyết, đức Thánh Tản Viên sau khi giúp dân chống giặc ngoại xâm, khai sơn, trị thủy, vào một ngày xuân đẹp trời (14/1), Ngài từ núi Tản du ngoạn đến đồi Và, xã Trung Hưng, thấy đây là một thắng địa, phong thủy hữu tình, hội tụ khí thiêng đất trời, Ngài liền lập hành cung, gọi là Đông cung.
 
Theo bia "Vân Gia đông trấn cung ký" dựng ở đầu hồi nhà tiền tế, lập năm Tự Đức thứ 36 (năm 1883), Đền Và đã có từ thời đất Việt thuộc ách đô hộ của nhà Đường, lúc đó Đền là khu thờ nhỏ nhưng rất linh ứng. Đền được trùng tu mở rộng quy mô như ngày nay là vào năm Minh Mạng thứ 12 (năm 1831).
 
Kiến trúc và bài trí
 
Đền Và nằm giữa đồi Và, có diện tích khoảng 17.500m2, xung quanh có nhiều cây lim cổ thụ. Theo thuyết phong  thủy, khu đồi có hình dáng con rùa (Kim Quy) đang bơi về phía mặt trời mọc.
 
Khu vực kiến trúc của đền rộng khoảng 2.000m2, được bao quanh bằng tường đá ong cao 2m15. Tường được xây hai lớp, theo cách thức thượng thu hạ thách, chính giữ lèn đất. Kiến trúc của đền có hai dãy nhà 5 gian, thông gian giữa bằng “ống muống” tạo thành hình chữ “công’ theo kiểu “nội công ngoại quốc”, các đầu đao cong mềm mại.
 
Nghi môn - cổng chính của đền, hướng về núi Tản Viên (Ba Vì) gồm ba gian dựng trên nền cao, gian giữa cao 4m80, hai gian bên cao 2m15. Nghi môn có ba hàng cột gỗ đặt trên tảng kê bằng đá ong (cột cái cao 4m95, cột quân 3m80). Đây là một nghi môn khá hiếm gặp trong kiến trúc truyền thống Việt Nam. Tiếp đến là gác trống, gác chuông được dựng hai bên và ngay sát nghi môn và kiến trúc tương tự nhau với kiểu chồng diêm 8 mái.
 
Nhà tiền tế và hậu cung: nhà tiền tế hình chữ "nhất", kiến trúc theo lối 5 gian 2 chái chồng rường, giá chiêng; hệ thống cột cái, cột quân bào nhẵn kiểu "thượng thu hạ thách" đặt lên tảng kê chân cột bằng đá. Trên cột là một hệ thống hoành phi, câu đối cổ được chạm khắc tinh xảo. Hậu cung hình chữ "công", tòa ngoài kết cấu 3 gian 2 chái lớn (dài 14m10, rộng 8m90).
 
Hậu cung đặt một khám thờ cao hơn 3m sơn son thếp vàng được chạm trổ cầu kỳ mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XVII. Trong cùng là bài vị của Đức Quốc Mẫu (bà Đinh Thị Điên, thân mẫu đức Thánh Tản Viên mà dân gian gọi chệch đi là Bà Đen).
 
Tiếp đến là 3 bài vị của Tam vị Đức Thánh Tản (gồm đức Thánh Tản Viên và hai người em con chú là Thánh Cao Sơn và Thánh Quý Minh). Trước khám thờ có hương án bày long ngai bài vị của ba vị, phía trên khám treo bức đại tự "Thượng đẳng tối linh thần" niên đại Tự Đức Quý Mùi (năm 1883).
 
Toà ngoài của hậu cung có 4 pho tượng kích thước như người thật đứng nhìn vào nhau, tay cầm vũ khí và khoác áo bào đỏ gọi là "Tứ Thánh" trấn ở bốn cung quanh núi Ba Vì. Ngoài hiên nhà có hai pho tượng quan văn, quan võ ngồi hướng vào nhau.
 
Hiện vật
 
Đền Và đang lưu giữ 5 bản thần tích "Tản Viên Sơn Thánh"; 18 đạo “sắc phong” của các đời vua, trong đó có 17 bản chính có dấu ấn; 47 đôi câu đối được chạm khắc, viết trên vách cột, trên gỗ và 18 bức hoành phi viết trên gỗ hoặc đá.
 
Nơi đây còn có 2 bia đá, 3 chuông đồng, 4 tấm biển gỗ. Trên những hiện vật đó khắc ghi thời gian xây dựng, tu sửa, ca ngợi cảnh quan, uy linh của đức Thánh Tản Viên với nhiều nét trang trí có giá trị mỹ thuật cao vừa thể hiện nét văn hóa tâm linh.
 
Các lễ hội Đền Và
 
Hàng năm, lễ hội Đền Và được tổ chức vào mùa xuân, diễn ra từ ngày 13 đến ngày 15 tháng giêng âm lịch và mùa thu từ ngày 14 đến ngày 15 tháng chín âm lịch.
 
Lễ hội Đền Và mùa xuân với nghi lễ trung tâm là rước long ngai bài vị "Tam vị Đức Thánh Tản" từ Đền Và qua sông Hồng sang tả ngạn ở Đền Dội (xã Vĩnh Linh, huyện Vĩnh Tường, Vĩnh Phúc) là nơi theo truyền thuyết Thánh Tản Viên đã tắm để tế lễ, nên diễn lại sự tích này rồi quay trở lại Đền Và. Cứ vào các năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu thì hội rằm tháng Giêng được tổ chức lớn hơn gọi là hội chính.
 
Lễ hội Đền Và mùa thu với nghi thức chính là đánh bắt cá ở sông Tích để chọn ra 99 con cá trắng to chế biến thành các món tế Thánh. Ngoài phần lễ trang nghiêm còn có phần hội với các trò chơi dân gian như đánh cờ người, đánh vật, chơi gà chọi, cùng các tiết mục văn nghệ với các bài dân ca mang đậm nét đắc trưng văn hóa xứ Đoài./.