Hồ sơ Bia đá các khoa thi
Tiến sĩ triều Lê và Mạc (1442-1779) tại Văn Miếu-Quốc Tử Giám Hà Nội (Bia Tiến
sĩ Văn Miếu) đã được công nhận là Di sản tư liệu thế giới thuộc
Chương trình Ký ức Thế giới khu vực châu Á-Thái Bình Dương.
Thông tin trên được đưa ra chiều 9/3, tại Macau, Trung Quốc, trong phiên họp toàn thể thường niên Ủy ban Ký
ức Thế giới khu vực châu Á-Thái Bình Dương của UNESCO.
Sau
Mộc bản triều Nguyễn, Bia Tiến sĩ Văn Miếu là di sản tư liệu thứ hai của Việt
Nam được đưa vào danh mục Di sản tư liệu thuộc Chương trình Ký ức Thế giới của
UNESCO.
Đây là sự kiện vô cùng ý nghĩa với Thủ đô trước thềm Đại lễ 1000 năm Thăng
Long-Hà Nội.
Pho “sử đá” đồ sộ
Bia đá đặt tại khu di tích Văn Miếu-Quốc Tử Giám vinh danh tên tuổi những người
đỗ trong các kỳ thi tuyển Tiến sĩ triều Lê và Mạc.
Trên mỗi tấm bia khắc một bài văn (bài ký) bằng chữ Hán, nội dung ghi lại lịch
sử của các khoa thi tổ chức từ năm 1442 đến 1779. Có 82 tấm bia tương ứng với 82
khoa thi được dựng.
Tấm bia Tiến sĩ đầu tiên được dựng năm 1484 đời vua Lê Thánh Tông, ghi lại lịch
sử khoa thi năm 1442. Tấm bia cuối cùng được dựng vào năm 1780 cho khoa thi tổ
chức vào năm 1779.
Có thể tìm thấy ở đây tên tuổi của nhiều danh nhân từng được nhắc nhiều trong
các sách sử Việt Nam như nhà sử học Ngô Sĩ Liên, Tiến sĩ năm 1442 đã soạn bộ
sách “Đại Việt sử ký toàn thư”; nhà bác học Lê Quý Đôn, tác giả của Đại Việt
thông sử, Kiến văn tiểu lục, Vân đài loại ngữ; nhà chính trị, ngoại giao lỗi lạc
Ngô Thì Nhậm đỗ Tiến sĩ khoa 1775, đã giúp vua Quang Trung chiến thắng quân
Thanh trong trận Ngọc Hồi-Đống Đa lịch sử…
Không chỉ là nguồn tư liệu phong phú phản ánh một giai đoạn lịch sử hơn 300 năm
dưới triều Lê-Mạc, Bia Tiến sĩ Văn Miếu còn là bức tranh sinh động về việc tuyển
dụng và đào tạo nhân tài độc đáo ở Việt Nam, thể hiện ở tư tưởng trị quốc dựa
vào nhân tài.
Ngay ở tấm bia đầu tiên (khoa 1442) đã chỉ rõ “Hiền tài là nguyên khí quốc gia,
nguyên khí vững thì thế nước mạnh và thịnh, nguyên khí kém thì thế nước yếu và
suy, cho nên các đấng thánh đế minh vương không ai không chăm lo xây dựng nhân
tài.”
Tấm bia năm 1448 lại nhắc “Nhân tài đối với quốc gia quan hệ rất lớn” và “Phải
có đào tạo sau mới có nhân tài”...
Từ những tấm bia Tiến sĩ, người đời sau lĩnh hội được nguồn tư liệu có giá trị
để tìm hiểu thân thế, sự nghiệp của các sứ thần Việt Nam, cùng mối quan hệ bang
giao giữa các nước vùng Đông Bắc Á.
Trong số 1304 tiến sĩ được khắc tên trên 82 bia đá ở Văn Miếu-Quốc Tử Giám Hà
Nội, có 225 vị từng được cử đi sứ sang Trung Quốc vào các triều Minh
(1368-1644), triều Thanh (1644-1911).
Trong các nước có ảnh hưởng của Nho giáo như Trung Quốc, Hàn Quốc, Việt Nam thì
chỉ có Việt Nam có bia Tiến sĩ mang nội dung phản ảnh tư tưởng chính trị, triết
học, giáo dục khoa cử của Triều đại, nhờ đó có thể nghiên cứu sự phát triển,
thay đổi của Nho giáo trong việc quản lý đất nước của các triều đại ở khu vực
thông qua bài văn khắc trên bia.
Xứng tầm di sản thế giới
Giá trị và nét độc đáo của 82 bia Tiến sĩ chính là những bài văn khắc trên bia.
Trên thế giới nhiều nước dựng bia, nhưng chỉ duy nhất Bia Tiến sĩ Văn Miếu có
bài ký ghi lịch sử các khoa thi và triết lý của triều đại về nền giáo dục và đào
tạo, sử dụng nhân tài.
Những bài ký trên bia Tiến sĩ được viết bằng chữ Hán với những cách viết khác
nhau, khiến cho mỗi tấm bia như một tác phẩm thư pháp.
Những bài văn bia này phần lớn đều do những danh nhân văn hóa, trí thức lớn của
đất nước soạn, nên về cơ bản là những tác phẩm vô giá, góp phần làm nên truyền
thống văn hóa, giáo dục của Việt Nam.
Có thể kể đến Bài ký đề tên tiến sĩ khoa Nhâm Tuất (1442) do Thân Nhân Trung
(từng giữ chức Thượng thư bộ Lại, Đông các Đại học sĩ kiêm Tế tửu Quốc Thử Giám)
soạn.
Mỗi tấm bia còn là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, kết tinh trí tuệ, bàn tay
của những nhà văn hóa, thư pháp, nghệ nhân hàng đầu Việt Nam các thời kỳ và là
loại hình văn bản đặc biệt của di sản tư liệu, làm phong phú thêm cho thể loại
của Ký ức thế giới.
Tất cả 82 bia Tiến sĩ ở Văn Miếu-Quốc Tử Giám Hà Nội đều được chế tác theo cùng
phong cách bia dẹp, trán cong, hình vòm. Các tấm bia được đặt trên lưng rùa, rùa
cũng được tạo dáng theo một phong cách to, đậm và chắc khỏe.
Trang trí trên bia rất đa dạng, phản ánh sự phát triển hình tượng nghệ thuật
theo thời gian, nhờ đó mà hiểu được lịch sử phát triển mỹ thuật của Việt Nam từ
thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII.
Đó là những bằng chứng sống động của trí
tuệ và bàn tay khéo léo của những nghệ nhân Việt Nam.
Cho đến nay, Bia Tiến sĩ Văn Miếu vẫn là những bản gốc duy nhất được lưu giữ tại
chỗ, liên tục kể từ khi được dựng; phần lớn các hoa văn và văn tự còn rõ, có khả
năng đọc được.
Các bài văn bia cho biết rõ ngày tháng dựng bia, tên của người soạn văn bia,
người dựng bia. Chữ viết trên bia, các hoa văn trang trí cùng phong cách tạo
dáng bia, rùa đều mang dấu ấn của thời đại sản sinh ra chúng.
Điều này khẳng định tính xác thực, nguyên bản, duy nhất của tư liệu - những tiêu
chí quan trọng mà chương trình Ký ức thế giới đặt ra.
Có tác động xã hội to lớn đối với người đương thời và hậu thế, được ghi tên trên
bia đá là niềm khích lệ lớn trong việc học tập, rèn luyện để trở thành người có
ích cho đất nước và xã hội, Bia Tiến sĩ cũng là biểu tượng và niềm tự hào của sự
thành đạt và trí tuệ.
Ngày nay Bia Tiến sĩ tại Văn Miếu-Quốc Tử Giám vẫn có sức hút mạnh mẽ đối với
các học giả, du khách, chính khách trong và ngoài nước.
Hàng ngày có hàng ngàn du khách trong và ngoài nước đến chiêm ngưỡng, tìm hiểu
về chế độ tuyển chọn và đào tạo nhân tài, sử dụng hiền tài, quan điểm về giáo
dục của người Việt Nam xưa.
Rất nhiều nguyên thủ quốc gia, chính khách quan trọng của các nước trên thế giới
đã đến đây và đánh giá cao giá trị và ý nghĩa của những tấm bia đá.
Hồ sơ bia đá các khoa thi Tiến sĩ triều Lê và Mạc được công nhận Di sản tư liệu
thế giới là một món quà ý nghĩa đối với Thủ đô Hà Nội.
Đó không chỉ là việc công nhận một di sản quý của cha ông để lại cho Hà Nội, mà
còn là một phần của bức tranh đẹp về Thủ đô ngàn năm văn hiến và Anh hùng, trong
dịp tổ chức Đại lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long-Hà Nội./.