ĐẠI LỄ NGHÌN NĂM THĂNG LONG

Gia đình tôi nội ngoại đều là dân Hà Nội gốc cả. Hồi trẻ con, tôi còn được chăm bẵm bởi cụ nội, cụ ngoại, rồi bà nội, bà ngoại, rồi mẹ tôi và ba chị em gái trong nhà.

Sau này, lấy vợ, tôi lại được tiếp xúc với các lớp người với tuổi tác, địa vị khác nhau, nên cũng quan sát được phần nào mái tóc người phụ nữ Hà Nội từ những năm sau Cách mạng tháng Tám 1945 cho tới các thế hệ kế tiếp.

Trong ca dao cổ có câu “Một yêu tóc để đuôi gà.” Sau này, khi hỏi bố vợ tôi, Họa sỹ Phạm Văn Đôn, người nghiên cứu dòng tranh khắc Đông Hồ, tranh Hàng Trống và sáng tác các tranh Tố nữ, tôi mới hiểu được thì ra cái đuôi gà nó là như thế. Người con gái cuốn vành khăn trên đầu nhưng để thả phía sau một lọn tóc quăn quăn, nom tựa cái đuôi con gà trống.

Nhưng thú thực, tôi chưa từng thấy các cụ tôi, bà tôi để cái lối thả đuôi gà như thế bao giờ. Có lẽ, nó chỉ là lối để tóc của các cô gái trẻ trong ngày hội thủa xưa hay trong các sân chèo cửa đình.

Cụ tôi, bà nội, bà ngoại tôi đều vấn tóc thành vòng tròn quanh trán, thường vấn tóc trần nhưng đôi khi cũng độn khăn vải bên ngoài.

Mẹ tôi vẫn vấn tóc nhưng không dùng khăn vải mà dùng khăn nhung the đen. Nhưng bà chỉ cuốn nhung the đen khi đi ra phố, mặc áo dài, còn ở nhà thì bà vẫn vấn tóc trần. Đến giờ tôi vẫn không thể hình dung ra được bà làm cách nào mà “độn” được vào trong mớ tóc một cái độn bằng vải nhồi bông may kín lại trông như một con lươn. Và cũng không biết các chị các em gái tôi có còn nhớ không, vì đến thời chị tôi thì chẳng ai vấn tóc nữa.

Có thể nói cách vấn tóc thành một vòng tròn trên đầu là kiểu để tóc phổ biến của người Hà Nội từ đời cụ đời kỵ tôi cho đến đời bà tôi. Nó từ từ kết thúc ở thế hệ mẹ tôi và nó mất đi hẳn sau những năm 50 của thế kỷ trước.

Thế hệ mẹ tôi, những phụ nữ thuộc trào lưu “tân thời” của những năm 40 của Hà Nội xưa là những người đã “ly dị” lối để tóc, nhuộm răng xưa của các cụ.

Theo chị em thời ấy đi tẩy răng đen vào những năm 50 nhưng bà vẫn tiếp tục giữ nếp vấn khăn và để tóc dài. Bà dì kém mẹ dăm tuổi thì đã có cách để tóc khác. Bà chải bồng phía trước và búi tó sau lưng, mặc áo dài tân thời, để răng trắng, đeo kiềng vàng. Mẹ tôi bảo các cụ nói “để răng trắng nhởn, cắt tóc phidê trông không khác gì me Tây, gái nhẩy.” Các cụ trong làng thấy con gái để răng trắng ngoài phố về thì khó chịu lắm.

Cách để tóc tân kỳ, mặc áo dài tân thời có thể thấy rõ trong các tấm ảnh chụp lại thời bấy giờ cũng như qua những bức tranh thiếu nữ Hà Nội của Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân, Nguyễn Sáng…

Sang đến thế hệ chúng tôi, những người sinh ra vào giữa và sau những năm 40 thì kiểu tóc của người con gái Hà Nội đã có nhiều đổi thay. Cái lề thói cổ xưa của người con gái đài các bị thay đổi. Từ chỗ vấn khăn chuyển sang để dài kẹp tóc bằng cặp ba lá hoặc búi tó củ hành, chải bồng phía trước cho đến cắt ngắn phidê xoăn tít.

Đến sau 1954, sau thủ đô giải phóng, một trào lưu thay đổi kiểu tóc của phụ nữ Hà Nội, nếu không muốn nói là một cuộc cách mạng đầu tóc và đầu óc của phụ nữ Hà Nội, đã diễn ra.

Những nữ cán bộ cách mạng từ chiến khu về tiếp quản đã đem theo lối ăn mặc mới, lối để tóc mới. Người phụ nữ kháng chiến trở về không mặc áo dài mà chỉ mặc áo ngắn hoặc đại cán. Hầu như không ai cuốn khăn để tóc dài mà cắt ngắn ngang vai cho gọn.

Có người không muốn cắt bộ tóc dài quý đi thì tết thành đuôi sam rồi cuốn lại sau lưng. Có chị lại học theo phim Tàu, cắt tóc kiểu “Hỉ Nhi” để lại một hàng tóc ngắn trước trán, hai bên tết hai đuôi sam và đeo hai cái nơ.

Có người thì tết bộ tóc thành một cái đuôi sam dài thườn thượt. Bà xã tôi thuở thiếu nhi cũng để tóc kiểu cô Hỉ Nhi nhí nhảnh trong phim, nay lục lại ảnh vẫn còn.

Sau này, tiệm uốn tóc ngày càng nhiều, người ta vận động nữ thanh niên uốn tóc cao cho gọn gàng, hợp với cuộc sống lao động của người công nhân, bởi để tóc dài dễ bị cuốn vào máy lột cả da đầu.

Thế hệ thanh niên thì luôn thay đổi theo đủ các mốt khác nhau. Phim ảnh nước ngoài thời ấy tuy không tràn ngập như bây giờ nhưng cũng là cái mẫu hình để nhiều thanh nữ bắt chước.

Rồi theo đà mở cửa kinh tế, các thế hệ trẻ tha hồ đua nhau học theo các kiểu đầu mới. Một bài hát ca ngợi cái tóc đuôi gà nhưng nào em có biết tóc đuôi gà là thế nào đâu. Hát tóc đuôi gà nhưng cô ca sĩ lại nhí nhảnh với bộ tóc hình cái đuôi con ngựa. Rồi thì mốt Nhật, mốt Hàn, thậm chí lắm cô cắt ngắn tịt như nam giới không phân biệt được đâu là nam đâu là nữ… Nhiều lúc tôi tự hỏi liệu mình có khó tính, cổ hủ hay bảo thủ quá không?

Đôi khi bắt gặp mái tóc dài trên phố, tôi hay nhớ về hình ảnh Hà Nội xưa, cái thời chỉ thoáng qua dáng đi mái tóc nụ cười là đã nhận ra đấy là cô gái đoan trang Hà Nội./.