ĐẠI LỄ NGHÌN NĂM THĂNG LONG

Đi tìm nét dáng thanh lịch cho người Hà Nội

… Tôi muốn đi tìm một phẩm chất gì khác để nói lên được nét cơ bản gắn với Hà Nội, để phân biệt với nhiều nơi. Và cảm thấy khó khi chỉ dùng một khái niệm, kể cả nhiều khái niệm…

Hãy tìm về cái gọi là Phố cổ - nơi cư ngụ của lớp dân cư đã sống ở Hà Nội qua rất nhiều đời. Nhiều đời cũng có nghĩa là có cái đầu đời - họ từ nông thôn mà ra, từ sự phân hóa chậm chạp nghề nông và nghề thủ công, để có một lớp người thủ công lành nghề, chọn Kẻ Chợ làm nơi sinh sống.

Đến từ nhiều nơi để thành cư dân Hà Nội, họ vừa mang theo dấu ấn của quê gốc, lại được “Hà Nội hóa” theo thời gian - để có những nét mới; và việc quan sát, ghi nhận cung cách sinh hoạt của họ có thể cho ta nhận ra nét dáng gọi là thanh lịch chăng? Nếu cách đây một thế kỷ, qua các bức ảnh cũ, qua những ghi chép trong thư tịch, qua văn chương trên Đông Dương tạp chí và Nam Phong tạp chí... khi các thiếu nữ và phụ nữ Hàng Đào bỗng từ răng đen chuyển sang răng trắng, từ áo tứ thân chuyển sang áo Lemur, từ khăn vuông mỏ quạ chuyển sang tóc vấn trần hoặc bỏ lõi... được xem như là nét dáng thanh lịch; thì từ bấy đến nay, Hà Nội đã có quá nhiều thay đổi, để chẳng còn chút dấu tích gì của một thời xưa. Vậy cái gọi là thanh lịch trong sinh hoạt có giữ được nét ổn định của nó không, trong biến động của thời cuộc?

Và nếu Hà Nội xưa có một nơi, để bây giờ gọi là Phố cổ, thu gọn trong phạm vi 36 phố phường thì Hà Nội trong hơn một thế kỷ nay luôn luôn có một ngoại ô, một ven đô mỗi ngày một nới rộng ra, rồi chuyển thành nội đô, khắp cả bốn phía, tỏa ra khắp năm cửa ô, để từ dăm chục vạn dân mà lên đến ba bốn triệu người; rồi từ khi sáp nhập thêm Hà Tây thì cả diện tích và dân số bỗng vọt lên một đại lượng không ngờ. Vậy cái ngoại ô ấy, cùng với cái Hà Nội mới ấy ăn nhập ra sao, và nói gì với cái Hà Nội thanh lịch ta đang bàn?

Riêng cái ngoại ô và các ngõ hẻm, thì đã rất sớm có diện mạo của nó trong văn học, từ khi xã hội thuộc địa chính thức được hình thành - cùng thời với ngày khánh thành cầu Paul Doumer (tức cầu Long Biên) và Nhà hát Lớn Hà Nội; cùng lúc với sự thay thế chữ Hán và Nôm bằng chữ Quốc ngữ, để làm nên một nền văn học hiện đại xuất hiện từ đầu thế kỷ XX trong phong trào báo chí, xuất bản, mà Hà Nội là một trong hai trung tâm lớn nhất của cả nước và nhanh chóng có gương mặt hoàn thiện. Những cái ngoại ô, với đủ mọi dáng nét, hình thù đã sớm có mặt trong phóng sự của Nguyễn Đình Lạp, trong tiểu thuyết của Nam Cao, trong tùy bút của Thạch Lam, Vũ Bằng, trong hồi nhớ và truyện ngắn của Tô Hoài...

Thanh lịch - nếu là dấu ấn tiềm tàng có ở mọi tầng lớp cư dân, thì nét nổi trội của nó có lẽ cần được tìm ở giới trí thức. Người trí thức Hà Nội trong lịch sử, từng có tên gọi chung là sỹ phu Thăng Long, hoặc sỹ phu Bắc Hà, đã làm nên cốt cách và tinh hoa của đất nước. Chuyển sang thời hiện đại, cũng người trí thức trong chiều dài một thế kỷ, kể từ “Vĩnh - Quỳnh - Tố - Tốn” được gọi là “Tứ hổ Tràng An”, làm nên gương mặt tinh thần cho một chuyển đổi lớn của lịch sử. Trên mọi lĩnh vực văn hóa, văn học, nghệ thuật và khoa học, người trí thức trong điểm đến là Cách mạng tháng Tám 1945 gần như tất cả đều quy tụ xung quanh Chính phủ Hồ Chí Minh, để cùng toàn dân làm nên một cuộc đổi đời của dân tộc và góp phần tạo nên gương mặt của dân tộc sau 1945. Làm giàu cho vốn văn hóa dân tộc, trên nhiều lĩnh vực - ở đây không kể các lĩnh vực khoa học xã hội và tự nhiên, đó là những tên tuổi đứng ở hàng đầu nền văn học hiện đại, như Nguyễn Tuân hay Thạch Lam, Vũ Trọng Phụng hay Nam Cao, Nguyễn Huy Tưởng hoặc Tô Hoài..., rồi tiếp đến là cả mấy thế hệ viết nối tiếp nhau sau 1945, chính họ là những người, qua tác phẩm, đã góp công phát hiện, đồng thời lưu giữ một biểu tượng rõ nét thế nào là giá trị, là phẩm chất, là tinh hoa - gồm cả nét thanh lịch của người Hà Nội.

Xét về nguồn gốc thì dường như số lớn trong họ là “ngụ cư”, không phải có gốc gác lâu đời ở Hà Nội. Họ đến Hà Nội, rồi trở thành người Hà Nội, bởi nghề nghiệp của họ chỉ có thể phát triển và thành tài ở Hà Nội. Bởi nếu không ở Hà Nội, nếu không có bầu không khí và môi trường văn hóa ở Hà Nội, không có bè bạn và đồng nghiệp ở Hà Nội, không có những đam mê và quyến rũ ở Hà Nội, và không có toàn bộ cảnh và người Hà Nội..., sẽ không có những trang viết nói với ta vừa là cái thanh lịch, vừa là những gì chung quanh nó, làm nên nó, bồi đắp cho nó, hoặc khác biệt với nó, để đem lại một dấu ấn riêng, đặc trưng của Hà Nội, trong so sánh với nhiều nơi.

Vậy là, sự thanh lịch, cũng như bất cứ phẩm chất nào khác là một khái niệm động. Bởi Hà Nội đang phát triển và mở rộng trên mọi mặt, mọi quy mô của sự sống vật chất và tinh thần. Bởi Hà Nội hội đủ tất cả những gì có trong cả nước. Khó có một nội hàm xác định. Và khó có sự xác định cho một lần. Ở góc nhìn của khoa học, cần những dữ liệu, những điều tra theo kiểu xã hội học; cần những đối chiếu, phân tích, bác bỏ hoặc xác minh. Ở góc nhìn của nghệ thuật, cần tìm đến sự kết tinh của nó trong các thành tựu và tên tuổi của văn chương, hội họa, âm nhạc, kiến trúc, sân khấu, nhiếp ảnh, điện ảnh...

Xin được trở về với hai chữ thanh lịch. Chiết tự ra thì thanh gợi nghĩ sự thanh tú, thanh nhã, thanh cao, thanh tao, thanh đạm, thanh khiết... Còn lịch là kinh lịch, là lịch thiệp, lịch duyệt, lịch lãm... Đúc kết, trừu xuất cho đến cùng thì đúng là như thế. Nhưng trong thực tiễn của sự sống muôn vẻ thì lại quá nhiều đổi thay, xáo trộn. Chỉ cần nhìn vào cách thức ăn, mặc, ở, đi lại, làm lụng, chơi bời... thấy chẳng có gì... như cũ.

Tôi muốn đi tìm một phẩm chất gì khác để nói lên được nét cơ bản gắn với Hà Nội, trong phân biệt với nhiều nơi. Và cảm thấy khó khi chỉ dùng một khái niệm, kể cả nhiều khái niệm. Với Người Hà Nội, trong tổng hòa tất cả các thành phần của nó, đó là cách ứng xử bao dung và lịch thiệp; không địa phương, không cục bộ, không gây mặc cảm, không tỏ ra kỳ thị; là sự coi trọng các giá trị văn hóa và tinh thần, và rộng ra là coi trọng con người; là một quan niệm rộng rãi cho tự do và chính kiến cá nhân... Nếu không có những cái đó sẽ không có Hà Nội với nhiều thời hưng thịnh rực rỡ như xưa nay đã có. Chính với cách ứng xử như thế mà ai được sống ở Hà Nội, ai trở thành cư dân Hà Nội cũng đều tìm được một khí hậu thuận cho sự sinh tồn; và trong bươn chải của muôn mặt đời thường, có vất vả, gian nan đến mấy, con người vẫn có thể sống với nhau trong một không gian đáng tự hào là không gian Hà Nội.

Những gì cả nước có Hà Nội cũng có. Hà Nội không cô lập mà gắn bó với cả nước. Nhưng do khả năng tiếp nhận và gạn lọc tuyệt vời của nó, những ai được sinh ra, sống và lập nghiệp ở Hà Nội vẫn có một gương mặt riêng, để được gọi là Người Hà Nội./.

(Thanglonghanoi/Vietnam+)