Cuộc đời không lấy gì làm dài lắm của thi hào Nguyễn Du (1766 - 1820) cũng đã
kịp cho phép ông đặt chân đến và sinh sống trên nhiều vùng miền của đất nước,
thậm chí sang cả nước ngoài. Hầu như bất cứ mảnh đất nào cũng để lại dấu tích
trong thơ ông.
Với bài "Long thành cầm giả ca", ám ảnh về sự tàn tạ của người cũ trên đất cũ
Thăng Long trong Nguyễn Du lại càng đậm nét. Ngày xưa, hình ảnh người con gái
gảy đàn là: "Xuân độ ấy đương hồi ba bảy/ Ánh hồng trang lộng lẫy mặt hoa/ Não
người vẻ rượu ngà ngà/ Năm cung dìu dặt nảy qua phím đàn" (Hoàng Tạo dịch).
Đặc biệt ấn tượng là hiệu ứng mà người ấy tạo ra đối với quan khách là các tướng
lĩnh Tây Sơn: "Tây Sơn quan khách la đà/ Mải vui quên cả tiếng gà tan canh/ Tả
lại hữu tranh giành gieo thưởng/ Tiền như bùn ước lược qua qua/ Vương hầu thua
kẻ hào hoa/ Ngũ Lăng chàng trẻ ai mà kể chi" (Rất dễ thấy cái cung cách hào
phóng của người thưởng ngoạn nghệ thuật xuất thân võ biền qua đoạn thơ này).
Còn đây là hình ảnh của chính người gảy đàn ấy, ngày nay, già nua xấu xí và bị
chìm khuất: "Mé cuối tiệc một người nho nhỏ/ Tóc hoa râm mặt võ mình gầy/ Bơ phờ
chẳng sửa đôi mày/ Tài hoa ai biết đất này không hai". Nguyễn Du nhỏ lệ xót
thương cho sự tàn tạ của cô Cầm: "Lệ thương tâm ướt vạt áo là" (Thương tâm vãng
sự lệ triêm y). Nhưng từ đó, ông bộc lộ cảm khái trước thế sự: "Cuộc thương hải
tang điền thấm thoắt/ Cõi nhân gian thành quách đổi dời/ Tây Sơn cơ nghiệp đâu
rồi/ Mà làng ca vũ một người còn trơ".
Kỳ tiệc vui bên hồ Giám ngày xưa, có người đàn, có những người thưởng đàn, nhưng
nay chỉ còn lại một vế. Cô Cầm kia, tuy tàn tạ, nhưng vẫn là một tồn tại trước
những bể dâu. Còn nhà Tây Sơn, hùng mạnh thế ấy, song hóa ra bạo phát bạo tàn,
tựa như một thoáng phù du của quyền lực trong cõi nhân gian. Dấu nối giữa số
phận của một cá nhân và số phận của một triều đại đã được vạch ra. (Sắc thái đối
lập giữa sự còn/ mất này nổi lên rõ hơn trong nguyên tác Hán văn: Tây Sơn cơ
nghiệp tận tiêu vong/ Ca vũ không di nhất nhân tại).
Sẽ là suy diễn võ đoán nếu chỉ căn cứ vào đoạn thơ này mà nói rằng Nguyễn Du bày
tỏ cảm tình cũng như niềm nhớ tiếc của ông với triều Tây Sơn. Có lẽ chỉ nên xem
đây như một nhận thức nhuộm màu bi quan của Nguyễn Du về thân phận nhỏ nhoi của
con người, về những nỗ lực tuyệt vọng của con người trước thói đỏng đảnh quái ác
của Tạo hóa, hay nói cách khác, trước Định mệnh. (Không ít lần Nguyễn Du bộc lộ
cảm thức này trong thơ.
Ông đã từng có nhận định trong bài "Vị Hoàng doanh": "Cổ kim vị kiến thiên niên
quốc" (Xưa nay chưa từng thấy triều đại nào đứng vững nghìn năm). Cũng như sau
này ông sẽ viết trong "Đoạn trường tân thanh": "Trải qua một cuộc bể dâu/ Những
điều trông thấy mà đau đớn lòng"). Một nỗi bi quan mang tính tiên nghiệm, có thể
nói vậy, và nó đã được khắc sâu thêm trong Nguyễn Du qua sự tái ngộ với các cố
nhân trên đất cũ Thăng Long.
Bản thân kinh thành Thăng Long, với Nguyễn Du, cũng là chứng tích của dâu bể sau
hai mươi năm ông trở lại. Hai bài "Thăng Long" ông viết khi sứ bộ từ Phú Xuân
dừng chân ở Thăng Long trước khi lên Mục Nam Quan cho thấy rất rõ điều đó.
Bài "Thăng Long" thứ nhất, liên hai và liên ba như sau: "Thiên niên cự thất
thành quan đạo/ Nhất phiến tân thành một cố cung/ Tương thức mỹ nhân khan bão
tử/ Đồng du hiệp thiếu tẫn thành ông" (Những ngôi nhà đồ sộ nghìn xưa, nay thành
đường cái/ Một dải thành mới làm mất dấu vết cung điện cũ/ Những cô gái đẹp từng
biết nay đều đã ẵm con/ Những bạn hào hiệp lúc trẻ nay thành ông già - Phạm Khắc
Khoan và Ngô Ngọc Can dịch).
Bài "Thăng Long" thứ hai, liên một và liên hai là: "Cổ thời minh nguyệt chiếu
tân thành/ Do thị Thăng Long cựu đế kinh/ Cù hạng tứ khai mê cựu tích/ Quản
huyền nhất biến đạp tân thanh" (Mảnh trăng ngày trước soi xuống ngôi thành mới/
Đây vẫn là Thăng Long, đô thành của các triều vua trước/ Đường sá ngang dọc làm
lạc mất dấu vết cũ/ Tiếng đàn sáo cũng đổi khác, xen lẫn âm thanh mới - Vũ Mộng
Hùng và Trần Thanh Mại dịch).
Dễ thấy ở hai bài thơ này, cái nhìn vào Thăng Long của Nguyễn Du là cái nhìn
luôn có sự liên hệ, đối chiếu giữa xưa và nay, cũ và mới: một phía là từ "tân"
(tân thành, tân thanh), và một phía là các từ "cố" (cố cung), "cổ" (cổ thời minh
nguyệt), "cựu" (cựu đế kinh, cựu tích). Vẫn là đất Thăng Long ấy mà cứ ngỡ như
là đất Thăng Long nào khác.
Bởi lẽ tất cả đã không còn nguyên như trước, cái mới thay thế cái cũ, cái mới
đan xen với cái cũ. Thành quách, đường sá, nhà cửa cho chí con người, tất thảy
của Thăng Long trong hiện tại đều không khỏi khiến cho ông Chánh sứ Nguyễn Du
chạnh lòng nhớ tới Thăng Long trong quá khứ, Thăng Long của cậu Chiêu bảy nhà
Xuân quận công Nguyễn Nghiễm.
Giữa Thăng Long ấy và Thăng Long này, giữa cậu Chiêu bảy nọ và ông Chánh sứ
Nguyễn Du đây là cả một khoảng thời gian đầy biến động, biến động liên tục mà
người trong cuộc không thể ngờ tới: loạn kiêu binh, Nguyễn Huệ ra Bắc diệt
Trịnh, quân Lưỡng Quảng của Tôn Sĩ Nghị tràn vào và đại bại trước Tây Sơn, rồi
đến lượt triều Tây Sơn sụp đổ trước quân lực của Gia Định...
Phải nhấn mạnh lần nữa rằng sự nhớ tiếc quá khứ của Nguyễn Du ở hai bài thơ này
không gắn với bất cứ triều đại nào (ông không phải là người có khuynh hướng
chính trị thật rõ ràng). Quá khứ với ông đơn giản là... quá khứ, là thời gian
trôi qua và bất khả vãn hồi, là chứng tích để cho thấy rằng con người thật nhỏ
nhoi và bất lực trước những biến thiên không thể cưỡng lại.
Không ngẫu nhiên mà ở cả bốn bài thơ làm tại Thăng Long, về Thăng Long của
Nguyễn Du đều xuất hiện hình ảnh mái đầu bạc: "Nam hà qui lai đầu tận bạch" (Tôi
từ Nam hà trở lại, đầu bạc trắng hết - Long thành cầm giả ca), "Bạch đầu do đắc
kiến Thăng Long" (Đầu bạc còn được thấy cảnh Thăng Long - Thăng Long I), "Tự gia
đầu bạch diệc tinh tinh" (Mái tóc mình cũng đã bạc lốm đốm - Thăng Long II),
"Bạch đầu tương kiến khốc lưu ly" (Nay đầu bạc gặp nhau, khóc than nỗi lưu ly -
Ngộ gia đệ cựu ca cơ). Mái đầu bạc: sự già lão, mệt mỏi, buông xuôi, bất lực
trước cuộc thương hải tang điền!
Về mặt nào đó, có thể khẳng định rằng nếu không có quãng thời gian sống ở Thăng
Long, sống và thấm nhiễm bầu khí văn hóa đất đế đô, sẽ không thể có một Nguyễn
Du tài hoa và tinh tế như chúng ta từng biết qua thơ chữ Hán, qua văn Nôm.
Đến lượt mình, Nguyễn Du cũng đã trả nghĩa cho Thăng Long, tất nhiên, theo cách
của ông. Bốn bài thơ mở đầu tập "Bắc hành tạp lục" đã cho thấy một Thăng Long
đẹp: cái đẹp của buổi xế chiều, cái đẹp của lá vàng hoa rụng, cái đẹp nhuốm một
màu phôi pha...